Na mestu današnjih Skelana, varoši sa 1.500 duša, u drugom veku nove ere blistao je punim sjajem – Municipium malvesiatium. Iz vekovnog mraka, na tri lokacije nedaleko od obale Drine, zaboravljeni grad sa imperatorskom palatom u centru izlazi na videlo: pred očima radoznalaca pojavljuju se veličanstveni mozaici, skulpture i antički spomenici, a ukupno 80 vrednih predmeta preostalih na ovom području pukim slučajem – spasao ih je pre tačno 110 godina veliki povodanj o kome je Ivo Andrić pisao.

– Prva istraživanja Municipium malvesiatiuma obavljao je od 1896. do 1898. Karlo Pač, austrougarski istoričar (bio je i ministar finansija). Najviše ostataka rimskog grada pronašao je na tri lokacije. On je 80 sakupio i odložio u jednu od bazilika sa najvišim zidovima, s namerom da ih prebaci u Beč. Međutim, dogodila se velika poplava, Drina se izlila, pokrenula su se klizišta, mislilo se da je voda sve odnela – objašnjava mr Milica Kotur, rukovodilac konzervatorskih radova Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulturno-istorijskog nasleđa Republike Srpske.

Zahvalni Paču što je želeo da dragocenosti „preseli“ u Beč ne možemo biti. Međutim, on je napravio tlocrt municipijuma, sve je evidentirao, iscrtao je spomenike i kompletno istraživanje objavio u Zemaljskom glasniku muzeja Bosne, iste godine. Na osnovu njegovog rada, započeta su sadašnja istraživanja, a veliki posao stigao je do faze konzervacije.

Pred znatiželjnicima ukazali su se obrisi velelepne rimske građevine, imperatorske palate koja se nalazila u središtu rimskog grada, administrativnog centra regije. Do sada otkriveni deo zahvata 900 kvadratnih metara i obuhvata veliki broj prostorija, hodnike, dva polokruga, hipokaust – podno grejanje, ostatke zidnog slikarstva u tri sloja, svedočanstvo da je velelepna građevina dugo bila u funkciji. Najznačajnije otkriće je podni mozaik na 100 kvadratnih metara, najveći na zapadnom Balkanu, čija je polovina sačuvana i rekonstruisana. Ovdašnji čuveni majstori, Osećani, prethodnih dana prezidali su već 250 metara do juče urušenih zidova, širokih 60 centimetara, veći deo podigli su do 115 centimetara visine…

Građevina je, prema istraživanju Đorđa Jankovića, bila u upotrebi do početka 4. veka, a veruje se da je stradala u vojnom sukobu.

– Svih 80 predmeta iz prva tri veka nove ere nalaze se u Arheološkom muzeju Rimski municipium u Skelanima, reč je o nadgrobnim spomenicima, stubovima, ukrasnim vencima, nadvratnicima, žrtvenicima, novčićima… Još toliko spomenika najverovatnije se i dalje nalazi pod zemljom, ispod kuće gde zbog nerešenih imovinsko-pravnih odnosa još uvek ne možemo kopati – dodaje Svjetlana Marković, direktor Arheološkog muzeja u Skelanima.

– Spomenici su posvećeni bogovima Jupiteru, Silvanu, trijadi Jupitera, Junone i Minerve… Koliko je rimska imperija bila prisutna na ovom prostoru, govori podatak da je u drugom veku na Drini bilo 17 mostova, a danas ih je trostruko manje.

Istraživanja arheologa mr Mirka Babića pokazala su da se u ovom području u rimsko vreme kovao novac, eksploatisane su rude, nicale su kolonije, građene su palate i vojna utvrđenja. Skelani su bili politički, Sase privredni, a Fakovići vojni centar oblasti.

U budućnosti biće istražen širi pojas oko velelepne rimske građevine u centru Skelana. Zidovi i jedinstveni mozaik biće natkriveni, a antičko nasleđe izgledaće kao slični, u ovom trenutku daleko poznatiji spomenici rimske kulture širom sveta.

Za do sada urađeni, veliki posao, novac je izdvojila Vlada Republike Srpske. Rimski municipijum u Skelanima proglašen je za nacionalnim kulturnim spomenikom Republike Srpske.