Korijen riječi europa potiče od asirskog pojma erp, što označavatamu, odnosno tamo gdje sunce zalazi, dakle Zapad. Po istom etimološkom korijenu, riječ asis označava sjaj, svjetlost, odnosno tamo gdje se Sunce rađa, orjent, ili Azija. Europa je nekada bilo i ime za današnju Grčku. Pod istovjetnim imenom postoji i mali otok u Indijskom okeanu, a tako se zove i četvrti po veličini prirodni satelit Jupitera.Po onome što je ugrađeno u pravne temeljeEvropske unije (EU), riječ je o familiji demokratskih zemalja evropskog kontinenta koja zajedničkim radom, solidarnošću i međosobnim poštovanjem unaprjeđuje svakodnevni život svojih građana, a na globalnom planu pomaže da cijeli svijet bude stabilan, human i pravedan.

Za pola stoljeća postojanja, EU je svojim članicama obezbijedila mir i blagostanje, jedinstvenuevropsku valutu euro i jedinstveno tržište bez granica. Postala je vodeća trgovačka sila, svjetskilider u oblasti zaštite životne sredine i pružanju pomoći zemljama u razvoju. Besprimjeran prostor jedinstva u različitostima između nacija, jezika, kultura, religija i tradicija – učvršćenih zajedničkim vrijednostima kao što su demokratija, sloboda, socijalna pravda i solidarnost.

Evropska unija je jedinstvena međuvladina nadnacionalna ekonomsko-poltička i monetarnazajednica evropskih država nastala kao rezultat procesa saradnje i integracija koji je formalnopravno utemljen 1951. godine stvaranjem Evropske zajednice za ugalj i čelik (EZUČ), a idejno zametnut još u 18. stoljeću, odmah nakon proglašenja nezavisnosti Sjedinjenih Američkih Država, 1776. godine.

Iz Evropske ekonomske zajednice (EEZ) u današnju Evropsku uniju (EU), formalna ugovornopravna transformacija je izvršena 1. novembra 1993. godine stupanjem na snagu Mastrihtskog (Maastricht) ugovora o Evropskoj uniji.

Nakon zadnja dva proširenja na zemlje Centralne i Istočne Evrope, Maltu i Kipar (2004. i 2007. godine), EU se prostire na 4.325 675 kvadratnih kilometara, a broji skoro pola milijarde (496 miliona) prosječno bogatih potrošača koji pripadaju retežno hrišćanskoj, a mnogo manjemuslimanskoj i hinduističkoj religiji. Svi zakoni, direktive, odluke, zaključci i druga pravila ponašanja od značaja za sve članice Unije, svakodnevno se produciraju na 23 ravnopravnaslužbena jezika bez obzira što u Luksemburgu ili Malti živi tek po oko 400 hiljada stanovinika, au SR Njemačkoj naprimjer, 82 miliona.

Kao što su davni sanjari i sanjali – Evropska unija se danas prostire od Arktičkog kruga doMediterana, od Atlantika do Egeja i obuhvata najveći dio evropskog kontinenta – od Sjevera doJuga, od Istoka do Zapada i od Mediterana do Skandinavije. Različite nacije, historije, kulture,običaji, tradicije i neujednačenost ekonomske razvijenosti njenih članica, homogenizirani sujedinstvenim zajedničkim ciljevima:

1) da sadašnje i buduće generacije ovih prostora žive umiru, prosperitetu, stabilnosti itoleranciji;

2) da se uspostavi uravnotežen ekonomski i socijalni razvoj svih zemalja i njihovih regija;

3) da se izgrađuje međusobno povjerenje i duh solidarnosti;

4) da se zajedničkim snagama ide u susretg lobalnim izazovima;

5) te da se očuvaju dostignute vrijednosti EU kao što su samoodrživi razvoj, zaštita životnesredine, poštovanje ljudskih prava i tržišna ekonomija zasnovana na socijalnoj pravdi.

Za pola stoljeća postojanja, EU je iz temelja promijenila kvalitet života milionima judi i nagovijestila da će u fokusu svih njenih aktivnosti biti stvaranje uslova kako bi nakon „stoljeća rata“, decenije koje dolaze, mogle garantirati stoljeće mira, stabilnosti i prosperiteta. Zato i nije čudo što je sa šest zemalja osnivača iz 50-tih godina prošlog stoljeća ‘narasla’ već na 27 punopravnih članica, a da sve više država Evrope, uključujući i zemlje zapadnog Balkana, čeka u redu za punopravno članstvo. Hrvatska i Makedonija su u statusu kandidata, a sve zemljeZapadnog Balkana (Albanija, Bosna i Hercegovina, CrnaGora i Srbija su “potencijalnikandidati” za članstvo, dok o konačnom statusu Kosova, kojeje 17. februara 2008. godineproglasilo nezavisnost i odvajanje od Srbije, EU još uvijek nema zajednički stav.

Od utopije do stvarnosti

Osim pojmovnog određenja s kojim smo i započeli ovaj Vodič, za Evropsku uniju se danas može reći da od Mastrihtskog ugovora o Uniji iz 1993. godine postaje sve više jedinstvena nadnacionalna ekonomska, politička, carinska, monetarna, a sve više i odbrambeno-sigurnosna integracija država koje geografski pripadaju evropskom prostoru. A ovakva kakva je danas, izrasla je na idejama evropskih integralista-utopista iz 19. stoljeća.

Prije nego što je ideja ujedinjenja Evrope poprimila oblike prvorazrednog političkog projekta i postala ciljem najrazvijenijih zemalja Starog kontinenta, ona je dugo u krugovima evropskih filozofa, pisaca i drugih navjestitelja budućnosti živjela isključivo kao simbol humanosti i otpora prema brutalnostima tragičnih konflikata koji su potresali Evropu u prvoj polovini 20. stoljeća. Među prvacima intelektualne elite tadašnje Evrope, i čuveni francuski pisac Viktor Igo/Victor Hugo (1802-1885) maštao je, pisao i govorio o “Ujedinjenim Državama Evrope”. Ali i njegove i sve druge humanističke ideje izgarale su u brojnim međudržavnim konfliktima između ondašnjih velikih sila ili monarhija, uključujući i dva stravična svjetska rata.

Totalitarizam iz vremena svjetskih ratova, međutim, još više je zahuktavao i ideje pacifista o zajedničkom životu u miru na evropskom Kontinentu, koje su sve više nadjačavale nacionalne suprotstavljenosti.

Italijanski federalist Altiero Spineli/Altierro Spinelli i njegov francuski istomišljenik, Žan Monet/Jean Monnet, bili su na čelu dviju najvažnijih intelektualnih struja toga vremena koje su Evropu budućnosti vidjeli kao ekonomsko-politički, finansijski i vojno “vrhunski organiziranu” federalnu zajednicu. Te dvije struje definirale su proces evropskih integracija nafederalističkom konceptu koji se temeljio na dijalogu i komplementarnosti među lokalnim, regionalnim, nacionalnim i evropskim vlastima, te na funkcionalističkom načelu o postupnom prijenosu suverenih prava na zajedničke nacionalne i regionalne nositelje vlasti. Polazilo se od principa da u takvoj zajednici država mora postojati i zajednička evropska vlast utemeljena na demokratskim i neovisnim ustanovama, nadležnima za odlučivanje na područjima na kojima je zajedničko djelovanje efikasnije nego pojedinačno, kao što su unutrašnje tržište, monetarni sustav, međusobne ekonomske i socijalne veze te zajednička vanjska politika i sigurnost.

Pronaći formulu po kojoj će nekada oštro konfrontirane Njemačka i Francuska živjeti u miru, predstavljalo je temeljni politički prioritet evropske elite i najglasnijih evropskih integralista između dva svjetska rata, jer je svima bilo poznato da je samostalni francuski pokušaj (1914. godine) da obuzda tada osionu Njemačku, završio ratnom katastrofom internacionalnih razmjera. Koegzistencija, mir i vezivanje zvaničnog Berlina za jake zajedničke institucije koje bi i za Nijemce bile izazovne i prihvatljive, bilo je jedino dugoročno rješenje. Nova zajednicaevropskih država je upravo tome mogla najviše pridonijeti i bila je glavnim početnim motivom njenog stvaranja.

Najsnažniji poticaj evropskim integracijama nakon Drugog svjetskog rata dao je tadašnji konzervativni britanski premijer i najveća britanska politička ličnost 20. stoljeća, Vinston Čerčil/Winston Ledonard Spencer Churchil (1874-1965). Polazeći od utopističkih ideja evropskih integralista, on je 19. septembra 1946. godine, poznatim govorom u Cirihu/Zürich, prvi među evropskim državnim prvacima, nedvosmisleno pozvao evropske lidere da «na temeljima partnerstva» stvore Ujedinjene Države Evrope, «u čemu bi lidersku ulogu imali Francuska i Zapadna Njemačka».

Vjerovatno niko tada nije mogao sagledati šta bi u konačnici takva inicijativa mogla donijeti, imajući u vidu da je izgovorena samo godinu dana nakon najstrašnijeg rata na tlu Evrope, rata koji je u gotovo svim evropskim i mnogim izvanevropskim zemljama ostavio milione žrtava, pustoš i velike ljudske patnje. Čerčilove su vizije u tom razdoblju uglavnom temeljene na federalističkim idejama austro-ugarskog grofa Ričarda Kalergija/Richard Coudenhove-Kalergi (1894-1972) koji se, nakon okončanja Prvog svjetskog rata, pretežito na političkoj platformi stvaranja Švajcarske unije iz 1848. zalagao za stvaranje slobodne i ujedinjene Panevropske zajednice država, čemu je u cjelosti posvetio i svoju prvu knjigu-manifest pod istovjetnim naslovom (Pan-Evropa). Knjiga je objavljena 1923. godine, kada je Čerčil, već sa pedesetak godina života i zapaženom ulogom u podršci cionističkom pokretu u Palestini, bio u punoj političkoj zrelosti.

U odnosu na Kalergija, tadašnji vrlo uticajni francuski ekonomist i biznismen međunarodne reputacije, Žan Mone/Jean Monnet (1888-1979) imao je između dva svjetska rata tehnokratsko-ekonomistički pristup ujedinjenju Evrope. U ulozi de Golovog/de Gaulle opunomoćnika za obnovu i razvoj francuske ekonomije nakon Drugog s.r., Mone je već 1949. pokrenuo inicijativu za otklanjanje novih mogućih njemačko-francuskih trvenja zbog strateški važne rudarsko-čeličarske Rurske/Ruhr oblasti. Predložio je da se na principu međuzavisnosti između proizvodnje i prerade ugljena i čelika, ustanove zajedničke ovlasti nad ovom industrijom. Već u proljeće 1950. godine svoj prijedlog je zvanično predao tadašnjem francuskom ministru vanjskih poslova Robertu Šumanu/Schuman (1886-1963), koji ga je u formi prijedloga o stvaranju Evropske zajednice za ugljen i čelik (poznatog pod nazivom Šumanova deklaracija) zvanično predstavio francuskom parlamentu i vladi 9. maja iste godine. Od tada se taj datum obilježava kao Dan Evrope jer su tada, smatra se, udareni temelji današnje Evropske unije. Sam Šuman je tom prilikom rekao da će “solidarnost između dvije zemlje, uspostavljena kroz zajedničku produkciju, pokazati da je novi rat između Francuske i Njemačke ne samo nezamisliv, već i stvarno nemoguć”. Ovakvom izazovu brzo su se pridružile Italija i zemlje Beneluksa (Belgija, Nizozemska i Luksemburg), a za mjesto potpisa zajedničkog sporazuma određen je Pariz. Čin potpisivanja osnivačke Deklaracije obavljen je 18. aprila 1951. godine, a formalni početak funkcioniranja Evropske zajednice za ugalj i čelik mjeri se od 10. avgusta 1952. godine.

Opravo onako kako su i zagovarali vizionarski umovi tadašnje Evrope, “Schumanov plan” se zasnivao na uspostavi čvrstih solidarnih veza između Njemačke i Francuske u proizvodnji i distribuciji uglja i čelika, kako bi se ove strateške robe za obje zemlje “zauvijek stavile pod kontrolu i upravljanje posebnog evropskog tijela – zajedničke Visoke vlasti” iz koje su kroz protekle decenije ‘izrasli’ i ovovremeni organi i tijela Evropske unije koji se bave najrazličitijim poslovima od zajedničkog interesa.

Današnju Evropsku uniju Francuzi mogu slobodno smatrati ishodištem svoje početne vanjsko-političke inicijative nakon Drugog svjetskog rata, koja je vremenom postala i centralni projekat njihove politike prema Evropi – politike koja je u ciklusima imala i primarno liderske ambicije u odnosu na ostale države članice. Ali, upravo principom ravnopravnog sudjelovanja u institucijama EU, i posthitlerovskoj Njemačkoj se otvaralo očekivano prostranstvo za miroljubive i konstruktivne odnose sa svim zemljama članicama, čiji se broj neprestano uvećavao. Ideja Zajednice jednakih, sa jakom zajedničkom vlašću, institucijama i regulativama postala je sve privlačnija i Nijemcima. Štaviše, protokom vremena, francuski eurofederalizam je znao i varirati, ali njemački koncept federalne demokratije konstantno je podržavan od njemačkih političara bez obzira na ideološko-stranačko ishodište. Utoliko je ideja o ujedinjenju Evrope bila genijalnija.

Izmjenama Ustava ujedinjene Njemačke, koje su izvršene već 1992. godine, pripadnost federalnoj Evropi još jednom je potvrđena kao njemački dugoročni izbor, a odluka o konsolidaciji Unije uvođenjem jedinstvene valute eura, najjača je potvrda njemačke i francuske opredijeljenosti ka jačanju zajedničkih funkcija, institucija i kolektivne sigurnosti.

Ekonomija – pokretač ujedinjenja

Solidarnost, razumijevanje i trajni mir bili su osnovni politički motivi za formiranje Zajednice za ugalj i čelik, kasnije Evropske Evropske zajednice, Evropske zajednice i danas Unije, ali se od početka znalo da ovakav projekat ne bi bio funkcionalan bez konkretnog ekonomskog učinka koji političkom projektu daje energiju.

Uklanjanje barijera na granicama između Njemačke, Francuske, Belgije, Holandije i Luksemburga, praćeno zajedničkim upravljanjem energetskim tržištem, pokazalo se već u startu vrlo uspješnim. Priželjkivana miroljubivost, makar bila iz interesa – počela se dokazivati na djelu. Kako se i očekivalo, Zajednica za ugalj i čelik je postala prvi korak u procesu političkog i ekonomskog ujedinjenja. Nakon neuspješnog pokušaja 1954. kada Narodna skupština Francuske nije ratificirala ugovor o osnivanju Evropske odbrambene zajednice, šest država osnivača Zajednice za ugalj i čelik ponovo su nastavile putem ekonomskih integracija. Godine 1958. osnovale su Evropsku ekonomsku zajednicu (EEZ), čime je koncept zajedničkog tržišta proširen na svu robnu trgovinu i otvoren put ka potpuno integriranoj ekonomiji zasnovanoj na slobodnoj međuzavisnosti država članica.

Francuska je bila predvodnik i u uvođenju jedinstvenih vanjskih tarifa na jedinstvenom evropskom tržištu, čime su EEZ omogućeni ravnopravni trgovinski pregovori sa Sjedinjenim Američkim Državama. Već tada je ideja bila jasna – efikasnim instrumentima zajedničke trgovinske politike omogućiti Zajednici efikasno vođenje međunarodne ekonomske politike u cilju zauzimanja svoje pozicije na globalnom svjetskom tržištu. Bio je to prvi korak ka ostvarivanju još jednog velikog cilja (i motiva) ujedinjenja: ponovnoj uspostavi evropskog uticaja na svjetskoj ekonomskoj i političkoj sceni, što je tokom dva svjetska rata bilo uništeno.

Evropska zajednica i Evropska unija

Pod pojmom Evropska zajednica (EZ) podrazumijevaju se tri pravno samostalne integracije zapadnoevropskih država koje su utemeljene ugovorima iz Pariza (o stvaranju Evropske zajednice za ugalj i čelik) i Rima (o stvaranju Evropske ekonomske zjednice i Evropske zajednice za atomsku energiju). Pojam Evropska zajednica, EZ ili samo Zajednica zvanično je u upotrebi od 1967.godine, od stupanja na snagu Ugovora o udruživanju (Merger Treaty) pa sve do stupanja na snagu Ugovora o Evropskoj uniji iz Mastrihta/Maastricht.

Ugovorom o udruživanju, organi, administrativno-stručne službe i ovlaštenja sve tri navedene integracije objedinjeni su u jedinstvenu administraciju Zajednice sa jedinstvenim glavnim sjedištem u Briselu/Bruxelles (frankofonski) ili Brussel (na flamanskom jeziku).
Iako se pod nazivom ‘Evropska unija’ danas podrazumijeva sve privlačnija ekonomska, monetarna i politička integraciona cjelina koja čini više od jedne četvrtine svjetskog bogatstva sa oko 500 miliona stanovnika nakon ‘velikog proširenja’ u maju 2004. godine, pojam ‘Evropska zajednica’ (EZ) se, takođe, i danas često koristi kada se raspravlja o trgovini, carinama i drugim pitanjima koja su definisana Rimskim ugovorima. Na izraz Evropska zajednica ili još češće samoZajednica, posebno će se često u Bosni i Hercegovini nailaziti u Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju (SAA) kao prvom međunarodno-pravnom ugovoru između EU i BiH, koji je u suštini primarno ekonomsko-trgovinski ugovor.

Kada se, međutim, govori o pitanjima iz oblasti međunarodnih odnosa, sigurnosnoj politici, pravosuđu i drugim temama koje su predmet Ugovora iz Mastrihta/Maastricht, tada je češće u upotrebi pojam Evropska unija. Taj pojam je neformalno prihvaćen cijelih dvadeset godina ranije, na samitu šefova država i vlada u Parizu, 1972. godine. Nakon do tada najveće krize unutar Zajednice, upravo na Pariškom samitu su prebrođene ključne razlike, izražena potreba institucionalnog učvršćivanja, otvoren je proces uspostave Evropskog monetarnog sistema, definisan je problem zajedničke agrarne politike i otklonjene druge glavne prepreke za uspostavu Evropske unije. “Evropski model ujedinjenja” dodatno je podstaknut kapitalnim odlukama Milanskog samita EZ iz decembra 1990. godine, koje su godinu dana kasnije u cjelosti pretočene u Mastrihtski ugovor. Bila je to ujedno i prva ozbiljna revizija Rimskih ugovora iz 1957. godine kada je nastala Evropska ekonomska zajednica.

Naziv Evropska unija umjesto Evropska zajednica zvanično je uveden u upotrebu 1. novembra 1993. godine stupanjem na snagu Ugovora iz Mastrihta/Maastricht. Glavno sjedište EU je u glavnom gradu Belgije, Briselu/Bruxelles, a radna tijela i organi, osim Brisela, razmješteni su i u Luksemburgu/Luxembourg i francuskom gradu Strazburu/Strasbourg. Brojne specijalizirane ustanove EU, finansijske institucije, naučni instituti i evropski univerziteti solidarno su raspoređeni po gotovo svim državama članicama Unije. Administraciju EU krajem 2007. godine činilo je oko 30.000 uposlenika, od kojih 20.000 opslužuje Evropsku komisiju, među kojima je i najveća prevodilačka služba na svijetu sa oko 4200 lingvističkih stručnjaka, za koje se iz zajedničkog budžeta EU godišnje izdvaja oko milijardu eura.

Glavni ciljevi/aktivnosti EU

Polazeći od činjenice da je EU ‘dobrovoljno udruženje suverenih država’ koje rade na ostvarenju zajedničkih ciljeva definiranih Ugovorom o Uniji i Lisabonskim reformskim ugovoromkoji je 13. decembra 2007. potpisan, ali ne i ratificiran – glavni zajednički ciljevi EU su: